Zdjęcie: err.ee

500 lat estońskiego piśmiennictwa

26-01-2025 10:00

W tym roku przypada 500 rocznica ukazania się pierwszego tekstu spisanego w języku estońskim. Do tego faktu odniósł się w trakcie swojego przemówienia noworocznego prezydent Alar Karis. I warto zauważyć, że rozwój pisanego języka estońskiego jest zapewne starszy niż dotychczas znane dzieła, gdyż znane są notatki w tym języku zapisane w XIV wieku. Były to krótkie wstawki w tekstach łacińskich. Według estońskich językoznawców, język estoński ukształtować się około tysiąca lat temu w wyniku zbliżenia, pod wpływem języków Bałtów i języka niemieckiego, dialektów prajęzyka bałtofińskiego – przede wszystkim dialektu północnoestońskiego (maamurre) oraz dialektu południowoestońskiego (dialekt Ugali).

Natomiast przyjęty początek piśmiennictwa w Estonii przypada na burzliwy dla tych ziem wiek XVI, kiedy to region przechodził przez wpływy Reformacji. Jak wspomina "Encyklopedia Katolicka", jeden z biskupów Ozylii (dzisiaj Sarema) Jan V Kõvel, podjął na synodzie odnowę życia kościoła, a dla celów rechrystianizacyjnych miano wydać katechizm w języku narodowym, który niestety nie przetrwał do dzisiaj. Jednak reformacja przy pomocą niemieckich księży szerzyła się w tym regionie błyskawicznie. Na sejmie w Tallinie, w 1524 roku zezwolono na wolne głoszenie słowa Bożego "według Biblii bez dodatków ludzkich", a luteranizm wprowadzono w Tallinie i Dorpacie (Tartu) już rok później. Z tego właśnie czasu pochodzą dwa bardzo ważne dla dzisiejszej historii dokumenty.

Pierwszy z nich został odkryty w 1923 roku przez historyka Paula Johansena, który badając stare rękopisy w archiwum miejskim w Tallinie, odkrył rękopis w solidnym tomie oprawionym w skórę i zamkami wykonanymi z miedzi. Kullamaa käsikiri (Rękopis z Kullamaa), lub katechizm z Kullamaa, to pierwszy rękopis w języku estońskim pochodzący z lat 1524–1532. Rękopis ten pokazuje burzliwy okres zmian religijnych. „Wackenbuch von Goldenbeck” (Kullamaa vakuraamat) w którym znalazł się ten rękopis, to jeden z najstarszych zabytków estońskiej historii kultury. Zbiór złożony ze 144 stron zawiera teksty w języku dolnoniemieckim oraz częściowo łacińskim, w tym wiele estońskich nazw miejscowości i imion, pojedyncze estońskie słowa, jedno pełne estońskie zdanie oraz trzy teksty w języku estońskim zapisane na końcu rękopisu: modlitwę „Ojcze nasz” (Pater noster), pozdrowienie Anielskie (Ave Maria) oraz wyznanie wiary (Credo).

Według badań historyków, rękopisy zostały zapisane przez dwie różne osoby. Jedną z nich był Johannes Lelow, który w latach 1524–1528 pełnił funkcję proboszcza w Kullamaa. Drugą był Konderth Gulerth, jego następca na tym stanowisku. Rękopis z Kullamaa powstał w czasie, gdy wiatry reformacji docierały na tereny Estonii i łotewskiej Liwonii, a luterańscy kaznodzieje zaczęli działać aktywnie najpierw w Tallinnie i Dorpacie, a wkrótce także w niektórych parafiach wiejskich.

W tym też burzliwym okresie doszło do wydrukowania pierwszych książek w języku estońskim. Na pierwszą z nich natrafiono też przypadkiem w listopadzie 1929 roku. Co istotne, do tego czasu, w powstałym w 1918 roku państwie estońskim, uznawano, że najstarszą książką w języku narodowym jest pierwsza część „Księgi domowej i podręcznej” (Kodu-ja käsiraamat) Heinricha Stahla, wydrukowana w Rydze w 1632 roku, która w rzeczywistości była tłumaczeniem „Małego katechizmu” Marcina Lutra. "Encyklopedia Katolicka" informuje też o istnieniu wydanego w 1554 roku przez pastora Franza Wittena z Dorpatu katechizmu w języku estońskim, ale ten się nie zachował.

W tymże 1929 roku, Helmuth Weiss, bibliotekarz Estońskiego Stowarzyszenia Literackiego dokonał w archiwum w Tallinie jednego z najważniejszych odkryć w historii kultury Estonii. Badając jeden z oprawionych w skórę woluminów, zauważył, że okładki są wyklejone wewnątrz kartami innej książki. Wśród jedenastu pofragmentowanych stron znalazła się również ostatnia strona dzieła, na której widniał zapis: Gedrucket tho Wittembrech dorch Hans Lufft / am XXV. tage des Mantes Aust. M. D. XXXV. Tym samym przypadkiem odkryto kilkanaście stron z około 120 stronicowego katechizmu wydrukowanego w drukarni Hansa Luffta w Wittenberdze w 1535 roku. Książka została wydrukowana w dużym jak na owe czasy nakładzie 1500 egzemplarzy, w dwóch językach: po lewej stronie znajdował się tekst w języku dolnoniemieckim, a po prawej tłumaczenie estońskie.

Weiss, wspólnie z historykiem Paulem Johansenem, znalazł odpowiedź kto był autorem w księdze wyroków rady miejskiej Tallinna. Wpis z 17 lipca 1537 roku informował, że katechizm został wkrótce po dotarciu do Tallinna zakazany przez radę miejską z powodu „nie tak małych błędów” - najprawdopodobniej chodziło o zawarte w nim odstępstwa od nauki Lutra. W księdze wyroków wymieniono również autorów katechizmu: nauczyciela kościoła św. Mikołaja w Tallinnie, Simona Wanradta, oraz pastora kościoła Świętego Ducha w Tallinnie, Johanna Koella, tłumacza tekstu na język estoński. Stąd do dzisiaj fragmenty tego dzieła znane są jako "Katechizm Koella". Niestety duża liczba egzemplarzy nie uchroniła dzieła przed nakazem jego zniszczenia. Na szczęście kilka stron wykorzystano jako materiał wypełniający okładki, dzięki czemu możemy mieć choćby niewielkie wyobrażenie o tej książce.

Warto teraz przypomnieć dwa polskie wątki w tej historii estońskiego piśmiennictwa. Pierwszy związany jest z dalszymi losami pierwszego z autorów wymienionego wyżej katechizmu, Simona Wanradta. Jak informują historycy, musiał on wkrótce po publikacji katechizmu opuścić Tallin. Powodem był skandal związany z jego romansami. W 1537 roku Wanradt przeprowadził się do Niemiec, gdzie pełnił funkcję pastora w różnych miejscowościach aż do śmierci w 1567 roku w Gdańsku.

Natomiast o drugim wątku wspomina artykuł polskiego portalu eesti.pl.  Najstarszym zachowanym w całości drukiem z tekstem w języku estońskim jest Agenda Parva („Mała Książeczka”), przechowywana w bibliotece seminarium Hosianum w Olsztynie. Agenda została wydana w 1622 roku w braniewskiej drukarni Jerzego Schönfelsa na potrzeby jezuickich misji w Inflantach. Była to kieszonkowa księga liturgiczna z formułami w łacinie oraz językach narodowych: estońskim, łotewskim, polskim i niemieckim.

Książka liczy 48 zadrukowanych stron, oprawionych w brązową skórę cielęcą, i zawiera modlitwy oraz instrukcje do obrzędów chrztu, ślubu, komunii i innych. Druk wykonano dwukolorowo (czarny i czerwony) z użyciem czcionki łacińskiej i gotyckiej. Teksty w języku estońskim zapisano w południowym dialekcie, co świadczy o ich lokalnym charakterze, choć trudno stwierdzić, czy miały one aprobatę wyższych władz kościelnych. Agenda Parva miała ogromne znaczenie dla misji jezuickich w wielojęzycznej Rzeczypospolitej, a jej zawartość odzwierciedlała uniwersalność liturgii potrydenckiej. Jednocześnie użycie terminu Esthonicè w tekście świadczy o świadomości językowej wspólnoty ziem estońskich, mimo ich  podziału politycznego.

Współczesne badania nad Agendą Parvą podkreślają jej znaczenie dla historii kultury estońskiej. W 2016 roku została wystawiona w ramach dwuletniego wypożyczenia, w Estońskim Muzeum Narodowym w Dorpacie, jako świadectwo wielokulturowej i wielojęzycznej historii tych ziem, co symbolicznie powiązało ją z miejscem powstania.

Tymczasem język pisany nadal się rozwijał. Dialekt północnoestoński czerpał z tradycji niemieckiej literatury luterańskiej, natomiast teksty w dialekcie południowoestońskim były inspirowane katolickimi wzorcami łacińskimi w ramach wpływów polskich. Jednakże pisownia tekstów z XVI i XVII wieku była bardzo niespójna. Dopiero pod koniec XVII wieku wprowadzono zasady tzw. starego estońskiego systemu pisowni.

Okres XVI–XVII wieku można uznać za czas przełomowy dla końcowego etapu formowania się języka mówionego w Estonii. To wtedy utrwaliły się zmiany językowe, które rozpoczęły się we wcześniejszych stuleciach i ostatecznie ukształtowały strukturę języka. W XVIII wieku najważniejszym wydarzeniem było wydanie w 1739 roku pełnego tłumaczenia Biblii.

Od tego momentu można mówić o nowoczesnym języku estońskim, którego system fonetyczny i gramatyka są w dużej mierze podobne do dzisiejszego estońskiego. W XVIII wieku język estoński stał się językiem edukacji szkolnej, a umiejętność czytania zaczęła się szeroko rozpowszechniać wśród Estończyków. Rozwinęła się również literatura estońska – pojawiły się teksty użytkowe i narracyjne w języku estońskim, a także coraz więcej rodzimych autorów.

Dla przykładu pierwszym estońskim periodykiem był "Lühhike öppetus", wydawany w latach 1766-1767 opisywał różne proste techniki medyczne, które miały być przydatne dla chłopów do zastosowania w praktyce. August Wilhelm Hupel był odpowiedzialny za tłumaczenie treści na język estoński. Właśnie ta postać niemieckiego pastora, publicysty i etnografa okazała się bardzo ważna dla rozwoju literatury estońskiej i łotewskiej. W swoich pracach zawarł cenne opisy życia i pracy w Estonii i Inflantach, które wydał w czterotomowym dziele „Topographische Nachrichten von Lief- und Ehstland” (1772–1785).

Dzięki tym wszystkim dziełom i autorom język pisany zbliżył się do języka mówionego. Na początku XIX wieku język estoński stał się przedmiotem badań naukowych i zaczęto nauczać go na Uniwersytecie w Dorpacie, ponownie otwartym w 1802 roku. W połowie XIX wieku rozpoczęto przechodzenie na nowy system pisowni.

Na zakończenie należy zauważyć, że literatura estońska XVIII i XIX wieku była w dużej mierze związana z folklorem, piśmiennictwem religijnym, a później z narodowym przebudzeniem. Przypomnijmy najważniejszy estoński epos narodowy, inspirowany ludowymi pieśniami i legendami, "Kalevipoeg" Friedricha Reinholda Kreutzwalda opublikowany w 1861 roku, a o którego znaczeniu już wspominałem w innym moim artykule. Do równie ważnych autorów tego okresu estońskiego odrodzenia narodowego należy wymienić Friedricha Roberta Faehlmanna, Eduarda Bornhöhe, Jacoba Hurta czy Carla Roberta Jakobsona. Ale to już materiał na zupełnie inny artykuł.