Zdjęcie: Rękopis Aktu Deklaracji Niepodległości fot.Wikipedia

Niepodległość Ukrainy: uzyskana, czy odzyskana?

27-08-2023 10:00

W mijającym tygodniu Ukraina obchodziła 32 rocznicę ogłoszenia Aktu Deklaracji Niepodległości. Z powodu trwającej wojny, obchody w kraju i te wśród Ukraińców na emigracji mają wydźwięk inny niż to było kiedyś. Mimo to, także w naszej polskiej przestrzeni przetoczyła się dyskusja na temat tego, czy Ukraina swoją niepodległość uzyskała czy odzyskała? W artykule naszego warszawskiego współpracownika Damiana Kujawy, próbujemy wyjaśnić trudną drogę Ukrainy do niepodległości.

Autor: Damian Kujawa

24 sierpnia 2023 roku Ukraina obchodziła 32 rocznicę ogłoszenia niepodległości.  To właśnie 24 sierpnia 1991 roku w Kijowie deputowani przyjęli Deklarację Niepodległości Ukrainy i poddali tę kwestię pod ogólnoukraińskie referendum. Mimo to pierwsze świętowanie “niepodległej Ukrainy” wcale nie miało miejsca w sierpniu, lecz w lipcu. Jak to możliwe? Jedna droga do ukraińskiej niepodległości wcale nie była prosta. Do samego końca status niepodległej i rzeczywiście suwerennej nie był pewny…

Kręte ścieżki niepodległości

16 lipca 1990 r. Rada Najwyższa Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR) przyjęła Deklarację Suwerenności Państwowej.  Proklamowała ona prawo Ukrainy do bezpośredniego nawiązywania stosunków z innymi państwami, zawierania z nimi traktatów oraz wymiany misji dyplomatycznych, konsularnych i handlowych. Deklaracja uznawała niezależność republiki radzieckiej w sprawach nauki, edukacji, rozwoju kulturalnego i duchowego narodu ukraińskiego.  W tym samym czasie, 16 lipca 1990 r., Rada Najwyższa przyjęła uchwałę "O proklamowaniu niepodległości Ukrainy":  "Rada Najwyższa Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej postanawia: uznać dzień 16 lipca za Dzień Proklamowania Niepodległości Ukrainy i obchodzić go corocznie jako święto narodowe Ukrainy".

Niepodległość według komunistów

W dniu 17 marca 1991 r. w Ukrainie odbyło się referendum i sondaż republikański na temat tego, czy obywatele zgadzają się, aby Ukraina pozostała członkiem Związku Suwerennych Republik Radzieckich (niezrealizowany projekt Michaiła Gorbaczowa odnowienia idei ZSRR, jako zdecentralizowanej federacji - przyp. red.) : 70,2% respondentów odpowiedziało pozytywnie.  Kodeks Pracy Ukraińskiej SRR, który również definiował święta państwowe, został zmieniony w dniu 18 czerwca 1991 r, i przewidywał, że: "16 lipca jest Dniem Niepodległości Ukrainy"  W ten sposób Ukraina świętowała swoją pierwszą rocznicę niepodległości 16 lipca 1991 roku - nadal będąc częścią ZSRR.

Znaczenie puczu Janajewa dla niepodległej Ukrainy

Jednak miesiąc po pierwszych obchodach miał miejsce pucz moskiewski - próba obalenia prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa i przywrócenia dawnego systemu państwowego. Tak więc, 24 sierpnia 1991 r., na nadzwyczajnej sesji Rady Najwyższej Ukrainy, 346 deputowanych głosowało za przyjęciem Aktu Niepodległości Ukrainy. Dokument ten proklamował utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego.  Wśród głosujących “za” byli ukraińscy komuniści, którzy wystraszeni puczem moskiewskim i możliwym powrotem do władzy funkcjonariuszy KGB nie mieli wyjścia. Tekst Aktu składał się z 93 słów, został napisany na maszynie do pisania i zmieścił się na jednej kartce papieru.

Referendum o “być, albo nie być”

Aby usankcjonować nowe państwo i zapobiec uznaniu przez Prokuratora Generalnego Związku Radzieckiego decyzji za niezgodną z prawem, Rada Najwyższa podjęła decyzję o przeprowadzeniu ogólnoukraińskiego referendum w sprawie ogłoszenia niepodległości Ukrainy w dniu 1 grudnia 1991 roku. Z kolei w dniu 20 lutego 1992 r. Rada Najwyższa przyjęła nową uchwałę "O Dniu Niepodległości Ukrainy": "1. Uznać dzień 24 sierpnia za Dzień Niepodległości Ukrainy i obchodzić go corocznie jako państwowe święto narodowe Ukrainy.  2.Uchwała Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR "O Dniu Proklamowania Niepodległości Ukrainy" z dnia 16 lipca 1990 r. zostaje uznana za nieważną".

W referendum zadano jedno pytanie: "Czy potwierdzasz Akt Deklaracji Niepodległości Ukrainy?". W głosowaniu wzięło udział 84,18% ludności Ukrainy. Spośród nich 90,32% głosowało za potwierdzeniem Aktu Deklaracji.

Niepodległa Ukraina: uzyskana, czy odzyskana?

Od 1992 roku Dzień Niepodległości Ukrainy obchodzony jest corocznie 24 sierpnia. Pierwszy projekt Aktu Niepodległości został napisany przez deputowanych Leontija Sanduliaka i Łewko Łukjanenko w szkolnym zeszycie rankiem 23 sierpnia 1991 roku.  Wybrali oni termin "ustawa" dla dokumentu, ponieważ słowo "prawo" wydawało się zbyt przyziemne i wskazywało na powtarzające się działanie. Deputowani w notatkach do historycznego dokumentu napisali: "Chwała Ukrainie", "Nie umarła i nie umrze".  Kwestią sporną wg. notatek było też wybranie sformułowania: czy Ukraina niepodległość uzyskała (nowe, demokratyczne Państwo), czy odzyskała (odwołanie do ciągłości istnienia Rusi Kijowskiej)

Ciekawostką dotyczącą symbolicznej ciągłości Rusi Kijowskiej, jest fakt, że w 2022 roku prezydent Wołodymyr Zełenski podpisał dekret o ustanowieniu nowego święta państwowego, pod nazwą Dzień Państwowości Ukraińskiej, które przed wybuchem wojny było obchodzone w dniu chrztu Rusi Kijowskiej 28 lipca, a następnie data święta została w tym roku przesunięta na 15 lipca .

Wyścig z czasem o niezależność

Ze wspomnień deputowanego Łewko Łukjanenki: "Konieczne jest napisanie projektu ustawy, która proklamowałaby niepodległość kraju i która nie zawierałaby żadnych kontrowersyjnych zapisów. Powinien on zostać przyjęty bez dyskusji. Jeśli rozpocznie się dyskusja, wszystko się opóźni. Nie możemy jej uchwalić w jeden dzień. A potem będzie weekend. Komuniści będą się bać. I nie będziemy mogli ogłosić niepodległości".

Na zakończenie nadzwyczajnego posiedzenia 24 sierpnia deputowani odśpiewali przy mównicy hymn Ukraińskich Strzelców Siczowych. Pieśń została natychmiast podchwycona przez protestujących, którzy zebrali się na zewnątrz. W tym samym czasie, za sugestią Wiaczesława Chornowiła, na salę wniesiono niebiesko-żółtą flagę. Później flaga została podniesiona nad kopułą parlamentu. Pierwsza parada wojskowa z okazji Dnia Niepodległości Ukrainy odbyła się 24 sierpnia 1994 roku.

Reakcja świata na wolną Ukrainę

Polska i Kanada były pierwszymi krajami, które uznały niepodległość Ukrainy. W pierwszych tygodniach po referendum niepodległość Ukrainy uznały także Węgry, Litwa, Łotwa, Bułgaria, Estonia, Czechosłowacja, Szwecja, Izrael i Szwajcaria.  Po tym, jak Stany Zjednoczone dołączyły do tej listy 25 grudnia, inne wpływowe państwa zaczęły uznawać Ukrainę jedno po drugim. Do końca stycznia 1992 r. lista obejmowała ponad 90 krajów, w tym wszystkie kraje NATO i UE.

Oficjalne zerwanie z ZSRR

8 grudnia 1991 roku w Puszczy Białowieskiej (Białoruś), przywódcy Ukrainy, Rosji i Białorusi podpisali porozumienie stwierdzające, że Związek "jako podmiot prawa międzynarodowego i rzeczywistość geopolityczna przestaje istnieć". Podpisując porozumienie, Leonid Krawczuk, Borys Jelcyn i Stanisław Szuszkiewicz anulowali traktat ustanawiający Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.  

Obecnie w czasie wojny szczególnie symboliczne znaczenie mają słowa z Deklaracji Niepodległości Ukrainy o tym, że “terytorium Ukrainy jest niepodzielne i nienaruszalne”...