Zdjęcie: Wikipedia

Zniszczenia ukraińskiego dziedzictwa kulturowego – skala strat i różnice systemowe

08-06-2025 10:00

O zniszczeniach i stratach wojennych ukraińskich zabytków, nasz warszawski współpracownik, Damian Kujawa, napisał artykuł pokrótce wyjaśniający aktualną sytuację oraz różnice występujące między ukraińskim, a polskim systemem ochrony zabytków.

Autor: Damian Kujawa

Trwająca od 2022 roku pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę to nie tylko wojna o terytorium, ale również o pamięć, tożsamość i kulturę. Zabytki, muzea, cerkwie, archiwa oraz inne dobra kultury stają się ofiarami zniszczeń, grabieży i celowych ataków. Choć Ukraina podejmuje liczne działania ratunkowe, status jej dziedzictwa kulturowego pozostaje zagrożony. Poniżej przedstawiamy kompleksowy obraz sytuacji, oparty na najnowszych danych oraz analizach instytucji międzynarodowych i krajowych.

Od początku rosyjskiej inwazji na Ukrainę skala zniszczeń dziedzictwa kulturowego osiągnęła dramatyczny poziom. Według danych UNESCO z kwietnia 2025 roku, uszkodzonych lub całkowicie zniszczonych zostało łącznie 485 obiektów, w tym 149 miejsc kultu religijnego, 257 budynków o wartości historycznej i artystycznej, 34 muzea, 33 pomniki, 18 bibliotek, dwa stanowiska archeologiczne oraz jedno archiwum. Równocześnie ukraińskie Ministerstwo Kultury, w raporcie z lutego 2025 roku, informuje o 1 390 zniszczonych lub uszkodzonych obiektach dziedzictwa, z czego aż 409 zostało całkowicie zniszczonych. Wiele spośród tych działań nosi znamiona celowych ataków na symbole tożsamości narodowej Ukrainy, takie jak cerkwie, miejsca pamięci i narodowe pomniki.

Zniszczenia te obnażyły istniejące wcześniej problemy w ukraińskim systemie ochrony dziedzictwa. Brak odpowiedniego finansowania, przestarzałe regulacje prawne, brak zintegrowanej ewidencji zabytków oraz niewystarczająca liczba profesjonalnie wykształconych konserwatorów poza głównymi ośrodkami akademickimi, takimi jak Kijów czy Lwów, znacząco ograniczają możliwości skutecznej ochrony zabytków. Raport „Ocalić dziedzictwo Ukrainy” z 2023 roku wskazuje, że wiele obiektów nie posiada nawet oficjalnego statusu zabytku, co wyklucza je z systemu ochrony prawnej.

Mimo tych trudności, ukraińskie instytucje kultury, organizacje pozarządowe oraz lokalne społeczności podejmują intensywne działania na rzecz ratowania dziedzictwa. Wśród podejmowanych inicjatyw znajdują się ewakuacja zbiorów muzealnych, zabezpieczanie elewacji i wnętrz zabytków, digitalizacja dokumentacji oraz tworzenie rejestrów strat. Przykładem takiej skutecznej akcji było uratowanie zbiorów muzeum w Guliaipolu jeszcze przed jego zniszczeniem.

W tych działaniach Ukraina otrzymuje istotne wsparcie międzynarodowe, między innymi od UNESCO, ICOMOS, ALIPH oraz krajów partnerskich. Szczególnie aktywna jest Polska, która poprzez Narodowy Instytut Dziedzictwa powołała Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie (CPKU). Instytucja ta dokumentuje zniszczenia, szkoli specjalistów, udziela wsparcia konserwatorskiego i opracowuje standardy ewidencji strat. Według szacunków UNESCO z lutego 2024 roku, zniszczenia w sektorze ukraińskiej kultury i turystyki wynoszą około 3,5 miliarda dolarów, przy czym utracone przychody przekraczają 19 miliardów, a potrzeby odbudowy oceniane są na co najmniej 9 miliardów dolarów w ciągu dekady.

Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla ukraińskiego dziedzictwa kulturowego pozostaje grabież i nielegalny handel dobrami kultury. Na terenach okupowanych wiele muzeów zostało splądrowanych. Najbardziej znanym przypadkiem jest kradzież ponad 2000 eksponatów z Muzeum Krajoznawczego w Melitopolu, w tym unikalnych złotych artefaktów scytyjskich z IV wieku p.n.e. Według Art Loss Register, ponad 6000 obiektów z co najmniej 30 muzeów zostało zagubionych lub skradzionych. Eksperci ostrzegają, że wiele z nich może trafić na czarny rynek, szczególnie w Azji, na Bliskim Wschodzie oraz w krajach, gdzie obowiązują słabe regulacje antykwaryczne.

Chociaż Polska i Ukraina mają wiele wspólnego w zakresie dziedzictwa historycznego, różnice w podejściu do jego ochrony są znaczące – zarówno na poziomie prawnym, instytucjonalnym, jak i praktycznym. W Polsce ochrona zabytków jest uregulowana Ustawą z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Kraj dysponuje dobrze zorganizowaną strukturą instytucjonalną z Generalnym Konserwatorem Zabytków, wojewódzkimi konserwatorami oraz Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Istnieje publiczny rejestr zabytków, a dane są dostępne cyfrowo, m.in. przez platformę Zabytek.pl. System ten pozwala na skuteczne zarządzanie i kontrolę stanu dziedzictwa na poziomie centralnym i lokalnym.

Z kolei Ukraina ma znacznie bardziej fragmentaryczny system ochrony dziedzictwa. Obowiązujące przepisy prawne są niejednolite i często nieprzystosowane do sytuacji wojennej. Wiele obiektów nie posiada oficjalnego statusu zabytku, co utrudnia ich ochronę. Brakuje też jednolitego rejestru obiektów, a cyfryzacja dokumentacji dopiero zaczęła się rozwijać po 2022 roku, głównie dzięki wsparciu zagranicznemu.

Kolejną istotną różnicą jest finansowanie. W Polsce środki na ochronę zabytków pochodzą z budżetu państwa, funduszy unijnych, programów celowych (np. Rządowego Programu Ochrony Zabytków) oraz funduszy samorządowych. W Ukrainie już przed wojną sektor kultury był chronicznie niedofinansowany, a po rozpoczęciu działań zbrojnych znaczna część środków została przesunięta na cele obronne, pozostawiając ochronę dziedzictwa niemal wyłącznie w rękach lokalnych społeczności i organizacji pozarządowych.

Nie mniej ważnym aspektem są kadry i edukacja. Polska może poszczycić się rozwiniętym systemem szkolenia specjalistów w zakresie konserwacji, archeologii i zarządzania dziedzictwem – zarówno na poziomie akademickim, jak i praktycznym. W Ukrainie tego typu kształcenie odbywa się głównie w dużych ośrodkach, takich jak Kijów i Lwów, a dostęp do wykwalifikowanej kadry poza nimi jest bardzo ograniczony. Polska dysponuje systemem ochrony dziedzictwa o wysokim stopniu instytucjonalizacji, przejrzystości i cyfryzacji, wspieranym stabilnym finansowaniem i profesjonalnym zapleczem. Ukraina natomiast, mimo bogatego dziedzictwa i dużego zaangażowania społecznego, wciąż zmaga się z problemami strukturalnymi i niedostatkami kadrowymi, które w warunkach wojny stały się szczególnie dotkliwe.

Źródła:

UNESCO, Damaged cultural sites in Ukraine verified by UNESCO, aktualizacja z 16 kwietnia 2025,
https://www.unesco.org/en/articles/damaged-cultural-sites-ukraine-verified-unesco

Wikipedia (wersja rosyjskojęzyczna), Разрушение культурного наследия во время вторжения России на Украину (с 2022), dostęp: czerwiec 2025, https://ru.wikipedia.org/wiki/Разрушение_культурного_наследия_во_время_вторжения_России_на_Украину_(с_2022)

Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie (CPKU), Ocalić dziedzictwo Ukrainy. Raport 2023, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2023, https://ksiegarnia.nid.pl

Artur Gaweł, Zagrożone dziedzictwo. Polskie dobra kultury na Ukrainie i Białorusi, Academia.edu, 2020,
https://www.academia.edu/43000166

The Guardian, Russian forces looted Melitopol museum in Ukraine, 14 listopada 2022,
https://www.theguardian.com/world/2022/nov/14/russian-forces-looted-melitopol-museum-ukraine

The Times, How Russian invasion has put Ukraine’s cultural heritage at risk, 15 lutego 2024,
https://www.thetimes.co.uk/article/how-russian-invasion-has-put-ukraines-cultural-heritage-at-risk-wdw250wqz

Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID), Strona główna portalu pomocy Ukrainie,
https://ukraina.nid.pl

UNESCO, UNESCO estimates damage to culture and tourism after 2 years of war: $3.5 billion, 22 lutego 2024,
https://www.unesco.org/en/articles/ukraine-unesco-estimates-damage-culture-and-tourism-after-2-years-war-35-billion